Σπύρος Κωνσταντούλας
Ένας άνθρωπος πολύ καλά εκπαιδευμένος και με υψηλό δείκτη νοημοσύνης, ενδέχεται να είναι αμόρφωτος. Ένα δελφίνι, μια φώκια ή ένας σκύλος μπορούν να εκπαιδευθούν, όχι όμως και να μορφωθούν. Έτσι γίνεται αντιληπτό ότι άλλο πράγμα είναι η εκπαίδευση και άλλο η παιδεία. Ακόμα κι αυτό που επικράτησε να λέγεται δείκτης νοημοσύνης δεν έχει καμία σχέση με τη μόρφωση, την παιδεία και την ευφυΐα ή ακόμα περισσότερο με την ποιητική νοημοσύνη, παρά συναρτάται κυρίως με την εργαλειακότητα, τη δεξιοτεχνία και την επιδεξιότητα.
Βλέποντας την ιστορία της εκπαίδευσης, αυτή δεν ήταν παρά μετάδοση εμπειρικών γνώσεων, κυρίως τεχνικού και εργαλειακού τύπου, από τον πατέρα στο γιο και από τον παππού στον εγγονό μέσα στην ιδιωτική σφαίρα και με απώτερο σκοπό την επιβίωση, την αυτάρκεια και την οικιακή οικονομία.
Αντίθετα, η ιστορία της παιδείας είναι η ανέλιξη και το άλμα από την εργαλειακή και τεχνική γνώση του ιδιωτικού χώρου στην καλλιτεχνική δημιουργία, στην ομορφιά και στην πολιτική παιδεία, που εκδιπλώνονταν στο χώρο της πόλης, ως χώρου Δημοσίων αρετών και πολιτισμού.
Για τους σκοτεινούς αιώνες του Μεσαίωνα δεν τίθεται το ερώτημα της εκπαίδευσης ή της παιδείας, παρά της σποραδικές εξαιρέσεις, καθ’ όσον κυριαρχούσαν οι θεολογικές γνώσεις και η θρησκευτική συνείδηση, με αποτέλεσμα την καταστολή της ελεύθερης σκέψης ακόμα και της επιστημονικής έρευνας (Γαλιλαίος).
Με την έκλειψη του Παπισμού και την έλευση του Ουμανισμού έχουμε την αναβίωση των κλασσικών αξιών του 5ου π.Χ αιώνα (Αναγέννηση) και παράλληλα την εκπληκτική άνοδο της Επιστήμης.
Παρά τις δυσκολίες, τα εμπόδια και τις δυνάμεις αδράνειας φτάνουμε στο ξέφωτο της εποχής του Διαφωτισμού όπου παράλληλα με τα τεχνικά και επιστημονικά επιτεύγματα, η επάνοδος της Δημόσιας σφαίρας και της πολιτικής παιδείας καθιστά κυρίαρχες τις ανθρωπιστικές αξίες της καλλιέργειας, της μόρφωσης και της παιδείας (Εγκυκλοπαιδιστές).
Ερχόμενοι στη σημερινή εποχή κι ενώ οι παρακαταθήκες του Διαφωτισμού και της Νεωτερικότητας δε στέρεψαν, όλα δείχνουν ότι βαδίζουμε προς έναν
Τεχνολογικό Μεσαίωνα και σε μια καταναλωτική βαρβαρότητα.
Η καθοδική πορεία και διολίσθηση της παιδείας σε στεγνή, τεχνοκρατική εκπαίδευση είναι αναμφισβήτητη. Έχουμε αχαλίνωτη συσσώρευση άχρηστων πληροφοριών και γνώσεων αλλά όχι Γνώση.
Σήμερα που η γνώση, η μόρφωση και οι παιδεία είναι προσιτές και εφικτές όσο ποτέ άλλοτε, έχουμε το παράδοξο φαινόμενο του σύγχρονου αναλφαβητισμού.
Τον περασμένο αιώνα, παρ’ όλο που οι συνθήκες ήταν δυσμενείς και η γνώση δύσκολα προσπελάσιμη, ακόμα και φτωχοί άνθρωποι αλλά με θέληση και πάθος για παιδεία και μόρφωση περπατούσαν χιλιόμετρα για να πάνε σχολείο ή να δανειστούν βιβλία κι έτσι, με την επίμονη προσπάθειά τους, μάθαιναν γράμματα.
Ενώ σήμερα έχουμε πληθώρα από αγράμματους, καλά εκπαιδευμένους.
Με απίστευτα προκλητικό τρόπο οι ανθρωπιστικές σπουδές τείνουν να καταργηθούν, η αμάθεια και η ημιμάθεια καραδοκούν, η έλλειψη δε αληθινής μόρφωσης καταδεικνύεται από την πληθώρα προγραμμάτων «επιμόρφωσης». Τελικά ευνοείται μια στείρα ευρυμάθεια που δεν είναι παρά το ρηχό πρόσωπο της αμάθειας.
Για να δούμε την ποιοτική διαφορά μεταξύ εκπαίδευσης και παιδείας μπορούμε να ανατρέξουμε σε εποχές ορόσημα αλλά και να εμβαθύνουμε σε χαρακτηρισμούς και έννοιες.
Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι η κεντρική αξία στην αρχαία Αθήνα ήταν η παιδεία. Η ίδια η Αθήνα δικαίως εθεωρείτο «Ελλάδος παίδευσις» (παιδαγωγός) και ο Ισοκράτης δήλωνε ότι « Έλληνες καλούνται οι της ημετέρας παιδείας μετέχοντες». Δηλαδή δε μετράει η καταγωγή, ούτε η φυλή αλλά η αγωγή! Και ο Κ. Π. Καβάφης όταν ρωτήθηκε αν είναι Έλληνας απάντησε ότι είναι «Ελληνικός» (παιδεία).
Το θέατρο στην Αθήνα του 5ου π. Χ αιώνα «παιδαγωγεί τα ήθη των ορώντων» και η αρχαία Τραγωδία μέσα από την ακίνδυνη αναπαράσταση της πεπαιδευμένης (τιμωρημένης) ύβρεως φέρνει την ποιοτική μεταβολή και κάθαρση των παθών (πάθος – μάθος – ήθος) στον συμπάσχοντα θεατή. Κι ενώ ο τραγικός ήρωας (υβριστής) νικιέται και καταστρέφεται από τα πάθη του, ο αθηναίος θεατής βγαίνει καθαρός νικητής απ’ τα δικά του.
Μαζί με την Τραγωδία ως κορύφωση της παιδείας και δημιουργίας ελεύθερων πολιτών (να κάνεις τα πάθη σου ότι θέλεις, να μη σε κάνουν ότι θέλουν), βαθαίνουν και η πολιτική παιδεία και η φρόνηση, μέσα απ’ τον ανεπανάληπτο θεσμό εφαρμοσμένης πρόληψης και κάθαρσης της πολιτικής ύβρεως: τον εξοστρακισμό.
Έτσι ο Δημόσιος χώρος είναι ο χώρος όπου δοκιμάζονται οι αληθινές αρετές του πολίτη, όπως σοφά επισημαίνει και πάλι ο Κ. Π. Καβάφης: « Τον έπαινο του Δήμου και των σοφιστών… Τα δύσκολα και ανεκτίμητα εύγε στο Θέατρο, την Αγορά και τους Στεφάνους…» Ακόμα και τα ίδια τα δημόσια κτίρια στο κλεινόν άστυ σε μορφώνουν (Πλάτων).
Μια καθαρή διαφορά που απεικονίζει την αισθητική παιδεία, μπορεί να αντληθεί από την αντιπαραβολή ενός αρχαιοελληνικού συμποσίου και ενός ρωμαϊκού οργίου: στο αρχαιοελληνικό συμπόσιο συμμετείχαν «η νόηση, το θυμοειδές και το επιθυμητικόν» (Πλάτων) με αρμονία και μέτρο, και το αποτέλεσμα ήταν η ομορφιά. Στο ρωμαϊκό όργιο μετείχαν μόνο οι αισθήσεις και το «επιθυμητικόν» στην υβριστική τους μορφή, με αποτέλεσμα ασχήμια και κατάντια.
Επισημαίνοντας τις διαφορές μεταξύ εκπαίδευσης και παιδείας μπορούμε να προχωρήσουμε εμβαθύνοντας, στη διαύγαση συγκεχυμένων αντιλήψεων και κοινωνικών προκαταλήψεων. Η εκπαίδευση, όσο υψηλού επιπέδου κι αν είναι, έχει στόχο τη λειτουργικότητα, την τεχνική εργαλειακότητα και την επιδεξιότητα. Απευθύνεται σ’ ένα μέρος του ανθρώπου που έχει να κάνει με την επιβίωση, την άνεση, τις ευκολίες και όχι με το ευ ζην. Η παιδεία αντίθετα απευθύνεται σε όλο το είναι του ανθρώπου, στοχεύοντας στην πραγμάτωση όλων των δυνατοτήτων του όπως είναι η αξιότητα, το ήθος, η προσωπικότητα, η ελευθερία, η δημιουργία και η υπαρξιακή πληρότητα.
Είναι γενικά παραδεκτό ένα παλιό σύνθημα που έλεγε ότι «το σύστημα της διδασκαλίας είναι η διδασκαλία του συστήματος». Πράγματι απόρροια της σημερινής εκπαίδευσης είναι η αέναη ανάπτυξη με τους οικονομοτεχνικούς δείκτες της αλλά όχι η ανάπτυξη και ολοκλήρωση του ανθρώπου, πράγμα που επιδιώκει η παιδεία. Η άτεγκτη ορθολογικότητα της εκπαίδευσης, κάνοντας σημαία της τον τεχνοκρατικό εκσυγχρονισμό και αδιαφορώντας για τον αναλφαβητισμό, πλειοδοτεί στην χρηστικότητα, τον καταναλωτισμό, την ωφελιμότητα και την παραγωγικότητα. Η παιδεία αντιθέτως, χωρίς να είναι εχθρική στην μετρημένη χρήση της τεχνολογίας είναι ανθρωποκεντρική και μέσα από την δύσκολη πορεία της εμβάθυνσης και αφομοίωσης μεταστοιχειώνει ποιοτικά τον άνθρωπο, οδηγώντας τον στην πνευματικότητα και την ομορφιά.
Δεν είναι απορίας άξιον που η εποχή μας προτιμά τον εξυπνακισμό από την ευφυΐα, την πολυπραγμοσύνη από την ποιητική νοημοσύνη και τελικά πριμοδοτεί τον εξυπνάκια, τον ιντριγκαδόρο και τον καταφερτζή αντί για τον ευφυή, τον καινοτόμο, το δημιουργό και τον άνθρωπο που εμφορείται από δημόσια αρετή; Ή μήπως είναι τυχαίο που οι σημερινοί άνθρωποι κατακλύζονται κατά κύριο λόγο από διεκπεραιωτικό και διαδικαστικό άγχος και όχι από υπαρξιακό και δημιουργικό άγχος;
Από την παιδεία πηγάζει η θέληση για ομορφιά και ελευθερία ενώ από την τεχνοκρατική εκπαίδευση πηγάζει η θέληση για δύναμη και εξουσία.
Εύλογα αναρωτιέται κανείς για τις αιτίες που ευθύνονται για την έκλειψη της παιδείας και την κατακυριάρχηση της εκπαίδευσης. Οι αρχαίοι φιλόσοφοι γνώριζαν ότι ο άνθρωπος διέπεται από τη βούληση για μάθηση και γνώση (ορμή του ειδέναι) και παρ’ όλα αυτά μια αντίθετη θέληση τον οδηγεί στην ευκολία και την οκνηρία. Οκνηρία της σκέψης είναι η εύκολη πίστη κι έτσι ενώ η παιδεία «παιδεύει» η πίστη βολεύει.
Στην πίστη ανήκει και η άμετρη τεχνολογική εκπαίδευση και θεολογία της τεχνικής που οδηγεί στην κακοποίηση του πλανήτη και στην ρομποτοποίηση του ανθρώπου ενώ η παιδεία, διδάσκοντας φρόνηση και μέτρο, θέτει τον άνθρωπο και τη φύση στο κέντρο μιας αρμονικής συνύπαρξης.
Γνωρίζοντας ότι υπάρχει ταχύρρυθμη εκπαίδευση αλλά όχι ταχύρρυθμη παιδεία, καθώς επίσης και ότι τη μερίδα του λέοντος στην εποχή μας κατέχει η εκπαίδευση διότι η υπάρχουσα τάξη πραγμάτων δε θέλει ανθρώπους με παιδεία, δε μένει παρά η προσωπική πορεία και ευθύνη, η τολμηρή σκέψη (sapere aude) και η αμφισβήτηση, η εμβάθυνση και η ακάματη προσπάθεια για την απόκτηση παιδείας. Ακόμα και «κατάλογοι μελέτης» προτάθηκαν για την απόκτηση παιδείας π.χ. από τον φιλόσοφο Καρλ Γιάσπερς ή τον Λ. Τολστόι στο γνωστό μυθιστόρημα «Άννα Καρένινα», αλλά περνούν συνήθως στα αζήτητα.
Εάν λοιπόν θέλουμε παιδεία χρειάζεται μια ποιοτική αντιστροφή ώστε σε μεγάλο βαθμό η Τεχνο-λογία να γίνει Λογο-τεχνία! Υποστηρίζοντας το δημόσιο χαρακτήρα της παιδείας η ποιοτική χρήση της τεχνολογίας θα μπορούσε να συνδράμει π.χ. ως τηλεπαιδεία και όχι ως αποβλακωτική τηλοψία και τηλεαγοραπωλησία!
Επιπλέον εάν θέλουμε την παιδεία να περιλαμβάνει αισθητική και καλλιτεχνική αγωγή θα πρέπει να αντιληφθούμε ότι αντικείμενο της Τέχνης είναι η ομορφιά και η ελευθερία και όχι να ενδίδουμε στη βιομηχανία της υποκουλτούρας που έχει καταντήσει να έχει ως αντικείμενο της ψευδο-τέχνης της τη βία, την ασχήμια, την ωμότητα και τη βαρβαρότητα. Είναι πρωτοφανές στην εποχή μας ότι μέσα από την πειθαναγκαστική κατανάλωση εικόνων ακόμα και τα παιδιά οδηγούνται να αγαπήσουν τέρατα, ανθρωποειδή και δεινοσαύρους.
Αξίζει όμως να τονισθεί ότι ακόμα και η απόκτηση παιδείας δεν μπορεί να εγγυηθεί την ποιότητα και το ήθος του ατόμου. Η παιδεία δεν είναι βιτρίνα ούτε ρούχο για να εξαργυρωθεί κοινωνικά, πολιτικά και ηθικά, αλλά είναι γέφυρα και μέσο για το ποιόν και το ήθος. Ακόμα και άνθρωποι με παιδεία δεν αποκλείεται να είναι κακοήθεις, όπως και άνθρωποι ευγενικής καταγωγής να είναι αγενείς.
Τελειώνοντας και γενικεύοντας θα μπορούσαμε να πούμε ότι θέλουμε την εκπαίδευση για την επιβίωση και το ζην και την παιδεία για το ευ ζην. Επειδή ο άνθρωπος δυσανασχετεί μέσα στο μικρό του κόσμο με τις μονότονες επαναλήψεις και τις τετριμμένες βεβαιότητες, το αρχαίο πρόταγμα «να γίνεις αυτό που είσαι» σηματοδοτεί τις μύριες δυνατότητες του ανθρώπου για αυτοπραγμάτωση και «ευδαιμονία» με την Αριστοτελική έννοια του όρου. Με τον ξεπεσμό της ευδαιμονίας σε ευδαιμονισμό (αχαλίνωτο καταναλωτισμό), συνειδητοποιώντας πλέον ότι τα εσωτερικά κενά δε γεμίζουν με εξωτερικά καταναλωτικά αγαθά, ας τολμήσουμε με οδηγό την παιδεία, να ανυψωθούμε στο ανώτατο σημείο της ύπαρξής μας (εντελέχεια), έχοντας ως πρότυπο ανθρώπου τον μεγαλόψυχο του Αριστοτέλη και όχι τον υπεράνθρωπο του Νίτσε.
Σα συμπέρασμα, εάν πράγματι θέλουμε πολιτισμό και προκοπή για τον τόπο μας τρία πράγματα χρειάζονται: Παιδεία, Παιδεία, Παιδεία (Ε. Κριαράς)