Η Ανθρώπινη Φύση

Σπύρος Κούτμος
Ενδοκρινολόγος, Διευθυντής Ενδοκρινολογικού Τμήματος,
Γενικό Νοσοκομείο Αθηνών Γ. Γεννηματάς

Από το στραβό κλαδί της ανθρωπότητας,
ίσια βέργα δε βγήκε ποτέ.
Εμμ.Κάντ, 1784

Στις μέρες μας το ανθρώπινο γονιδίωμα έχει εντελώς χαρτογραφηθεί και πολλές κλίσεις και χαρακτηριστικά της προσωπικότητας αποδίδονται πλέον σε γονίδια. Η αναζήτηση του καινούριου (novelty seeking), η ευαισθησία στον πόνο (pain avoidance), ο τυχοδιωκτισμός, η εξερευνητικότητα (frontier busters) και πολλές άλλες κλίσεις, θεωρείται ότι μας χαρακτηρίζουν από τη σύλληψη και προέρχονται από το γενετικό μας υλικό.

Το αποτέλεσμα; Oι επεμβάσεις σε αυτό το υλικό για τη διαμόρφωση ενός συγκεκριμένου χαρακτήρα είναι ante portas. Αν αυτό θα είναι ένας ατρόμητος στρατιώτης, ή ένας υπάκουος πολίτης, ένας ακοίμητος φρουρός ή ένας ανήσυχος εξερευνητής θα σχεδιάζεται, κρίνεται και αποφασίζεται κατά το δοκούν και θα παράγεται κατά παραγγελία. Σε αυτές τις συνθήκες είναι πολύ σημαντικό να ξέρουμε ποια είναι η φύση του ανθρώπου, από τι καθορίζεται και σε ποιο βαθμό μπορεί να χειραγωγηθεί επεμβατικά. Πολύ περισσότερο όταν ο ανθρώπινος τύπος που θα έχει την επιλογή, ίσως είναι ο λιγότερο κατάλληλος για αυτή.

NURTURE (ΑΝΑΤΡΟΦΗ)

Η ανθρώπινη φύση υπήρξε αντικείμενο μελέτης από τη γέννηση του ορθολογισμού και η κατανόησή της έφτανε κάθε φορά στα όρια των θεωριών και επιστημών της εποχής.

Ο Αριστοτέλης θεωρούσε ότι ο νους “ανεβάζει” τον άνθρωπο πάνω από τα άλλα πλάσματα, ενώ η ύλη και τα προβλήματά της τον “κατεβάζουν” σε αυτά. Η ευδαιμονία κατ’αυτόν, αποκτάται με την Αγωγή και αυτή αποσκοπεί στην πλήρη και απόλυτη επικράτηση του νου, που είναι θέμα της Ηθικής ατομικά και της Πολιτικής γενικά(1).

Παλαιότερα μόνο οι τέχνες και η φιλοσοφία ασχολιόταν με την ανθρώπινη φύση. Η τελευταία αφιερώνει σε αυτή έναν ολόκληρο από τους τρείς κλάδους της, την Ηθική. Κανόνες δηλαδή διαβίωσης που προέρχονταν από τη μελέτη του γίγνεσθαι (Οντολογία) με τα ατελή μέσα που διαθέτουμε (Γνωσιολογία). Στις αρχές του 20ου αιώνα όμως, πήραν μεγάλη δημοσιότητα οι παυλοφιανές θεωρίες που ήρθαν να δώσουν μια επιστημονική, πειραματική μάλιστα βάση, στις συνήθειες και τις έξεις ζώων και ανθρώπων. Ο ανθρώπινος ψυχισμός φάνταζε τώρα σαν μια μεγάλη αλυσίδα εξαρτήσεων γραμμένων σε ένα λευκό χαρτί, tabula rasa όπως το είχε ονομάσει παλιότερα ο John Lock.

Τη σκυτάλη της μηχανιστικής προέκτασης στην ψυχολογία πήραν η σχολή του μπηχαβιορισμού του Watson και B. F. Skinner στις ΗΠΑ. Και οι δύο θεωρούσαν ότι το συναίσθημα και οι εκδηλώσεις του το μόνο που κάνουν είναι να θολώνουν το καθαρό σήμα των εξαρτησιογόνων ερεθισμάτων, άρα δεν είναι παρά εμπόδιο στο νόημά τους και τελικά, τροχοπέδη στην “ωρίμανση” της προσωπικότητας. Ο Skinner στο βιβλίο του Walden Τwo έφτασε να προτείνει πολύ συγκεκριμένoυς, κανόνες καθημερινής “βελτίωσης της συμπεριφοράς”, μεταξύ άλλων, να μην ασχολούνται οι γονείς με τα παιδιά και να μην ευχαριστούν οι πολίτες ο ένας τον άλλο, όταν ανταλλάσσουν υπηρεσίες. Πρότεινε και πολλά άλλα συγκεκριμένα μέτρα ο Skinner, πάντα στο όνομα της παραγωγικότητας και της ευτυχίας, αλλά τα δύο παραπάνω είναι χαρακτηριστικά, γιατί κτυπούσαν στη βάση τους δυο βασικούς πυλώνες της κοινωνίας, την οικογένεια και την ανταποδοτικότητα.

Ο Watson και οι μαθητές του πάλι, η σχολή του μπηχαβιορισμού δηλαδή, επεξέτειναν την ίδια λογική στο σύνολο των συμπεριφορών ανθρώπων και ζώων. Η σχολή ήταν “αλλεργική” στις αναφορές στο συναίσθημα, κι επειδή η μητέρα όλων των συναισθημάτων είναι η μητρική αγάπη προς το βρέφος, αυτήν ακριβώς θεωρούσαν “επικίνδυνο εργαλείο”, ικανό μόνο να γεννά αδυναμίες, φόβους και ενοχές στο παιδί.

Το ένστικτο και η εμπειρία συγκράτησαν εν πολλοίς τους γονείς από την εφαρμογή της θεωρίας στα παιδιά τους, αλλά τα παιδιά πολλών ορφανοτροφείων δε γλύτωσαν. Στις ΗΠΑ δύο τουλάχιστον γενεές μεγάλωσαν με αυστηρές οδηγίες στο προσωπικό να μην τα αγγίζουν, χαϊδεύουν ή αγκαλιάζουν, κι ακόμη ούτε να βλέπουν το ένα το άλλο, βάζοντας κουρτίνες ανάμεσα στις κούνιες τους. Η κατάληξη ήταν τα παιδιά να μοιάζουν με ζόμπι, με ακίνητα πρόσωπα και ανέκφραστα μάτια. Αντί για τα σούπερ-παιδιά που ευαγγελιζόταν ο Γουάτσον, η θνητότητα σε μερικά ορφανοτροφεία έφτασε το 100%.

Σήμερα φαντάζει ακραίο αλλά ήταν τόση η επικράτηση της σχολής στις δεκαετίες από το 1920 ως το1960 περίπου, ώστε άλλοι ψυχολόγοι ανέλαβαν να αποδείξουν το … προφανές: ότι η μητρική αγάπη είναι απαραίτητη -τουλάχιστον στους πιθήκους. Ο Νεοϋρκέζος ψυχολόγος Hobbs έδειξε ότι πίθηκοι μεγαλωμένοι στην απομόνωση κατέληγαν διαταραγμένοι διανοητικά και κοινωνικά. Ταλαντεύονταν για ώρες με αγκαλιασμένο το κορμί και ήταν αδύνατο να τους καταφέρεις να ενσωματωθούν στην ομάδα, να ζευγαρώσουν, ή να μεγαλώσουν παιδιά.

Πειράματα σαν αυτό ακολούθησαν κι άλλα που κατέδειξαν την απόλυτη ανάγκη των θηλαστικών για σωματική επαφή και οδήγησαν στη σταδιακή υποχώρηση του μπηχαβιορισμού -παντού δηλαδή εκτός από τη Ρουμανία του δικτάτορα Τσαουσέσκου. Όταν το παραπέτασμα έσπασε και τα  ορφανοτροφεία-Gulag της Ρουμανίας άνοιξαν, ο κόσμος έφριξε βλέποντας τα ορφανά ανίκανα για γέλιο ή κλάμα, να περνούν τη μέρα τους ταλαντευόμενα σε στάση εμβρύου (όπως οι πήθικοι του Hobbs), χωρίς να ξέρουν ή να θέλουν ούτε καν να παίξουν και να σπάζουν τα παιχνίδια που τους έδιναν πετώντας τα τους τοίχους (3).

Ο βιολόγος Frans De Waal αναφέρει μια ιστορία χαρακτηριστική γιά το ρόλο των αισθημάτων και των σχέσεων στα ομαδικά θηλαστικά, στο βιβλίο του “Empathy”. Στο ζωολογικό κήπο που επόπτευε θέλησαν κάποτε να προσφέρουν στους χιμπατζήδες, ένα ξύλινο δημιούργημα που θα τους θύμιζε τα δέντρα της ζούγκλας των προγόνων τους. Τα ζώα απομονώθηκαν για λίγες μέρες, μέχρι να τελειώσει η κατασκευή και το προσωπικό στοιχημάτιζε για το ποιός πρώτος χιμπατζής θα την προσέξει, θα σκαρφαλώσει, εξερευνήσει κλπ. Όταν τα ζώα ελευθερώθηκαν τους περίμενε μια έκπληξη. Είχαν τόσο στερηθεί το ένα το άλλο τις μέρες της απομόνωσης, ώστε αδιαφόρησαν τελείως για την κατασκευή και το μόνο που τα ένοιαζε ήταν η αποκατάσταση των σχέσεων τους. Έπεφταν στην κυριολεξία στην αγκαλιά το ένα του άλλου, με χάδια, φιλιά και ξεψυρίσματα και, λίγο αργότερα, τα αρσενικά άρχισαν να περιφέρονταν επειδεικτικά γιά να θυμήσουν το κύρος τους. Oταν η επανασυγκόλληση της ομάδας ολοκληρώθηκε, πήγαν όλα στην παλιά σιδερένια κατασκευή που ήξεραν. Πέρασαν μήνες μέχρι να ενδιαφερθούν να εξερευνήσουν το ξύλινο και πιο φυσικό δημιούργημα”. Ο De Waal καταλήγει ότι “είχαμε τόσο τυφλωθεί από την περηφάνεια για την ιδέα μας, ώστε χρειάστηκαμε τα ζώα να μας θυμήσουν τα βασικά. Το περιστατικό με έκανε να θυμηθώ τον Εμμ.Κάντ”,λέει, “και τη μοντέρνα φιλοσοφία. Παθιασμένοι με ότι θεωρούμε μοναδικό και σημαντικό για το είδος μας, αφηρημένη σκέψη, συνείδηση, ηθική, τεχνολογία, ξεχνάμε τα θεμελιώδη. Δεν υποτιμώ τα επιτεύγματα, αλλά αν θέλουμε να ξέρουμε πως φτάσαμε ως εδώ πρέπει να ξεκινήσουμε από τα κάτω. Οι κορυφές του πνεύματος μπορεί να λάμπουν στο φως, αλλά ότι μας δονεί βρίσκεται στη βάση, στα θεμέλια, κι ανάμεσά τους αυτά τα μπερδεμένα συναισθήματα που μας κάνουν να καλομαθαίνουμε τα παιδιά μας”.

NATURE (ΦΥΣΗ, ΓΟΝΙΔΙΑ)

Η τάση να αποδίδονται όλα στο περιβάλλον άλλαξε τις δύο-τρείς τελευταίες δεκαετίες, αρχικά με τις μελέτες σε διδύμους και αργότερα με την πλήρη χαρτογράφηση του ανθρώπινου γονιδιώματος. Τα γονίδια τώρα ευθύνονταν για όλα. Για την επιθετικότητα, την ανάληψη κινδύνων, τα γούστα, τις επιλογές, ακόμη και για την επιλογή συντρόφου. Σε μια μελέτη σε φοιτήτριες κολλεγίου, τους δόθηκε να μυρίσουν μπλουζάκια αθλητών και τους ζήτησαν να διαλέξουν ποιο(ν) θα προτιμούσαν. Αποδείχθηκε ότι η κάθε μια έκλινε προς τον αθλητή που είχε με αυτή τη μεγαλύτερη διαφορά στο HLA σύστημα ιστοσυμβατότητας. Η σημασία του ευρήματος γιε το είδος μας είναι σημαντική, γιατί έτσι εξασφαλίζεται το μεγαλύτερο δυνατό ανακάτεμα του γενετικού υλικού και η μικρότερη πιθανότητα να υπάρξουν παιδιά με ασθένειες ομοζυγωτίας, όπως η Μσογειακή Αναιμία, η Κυστική Ίνωση κλπ. Βέβαια το σύστημα ιστοσυμβατότητας σχετίζεται με μόνη την ανοσολογική ταυτότητα. Το πώς παράγει ή τροποποιεί ουσίες που βρίσκουν δίοδο στo δέρμα κι από κει στην οσμή, παραμένει ανεξήγητο. Ιδιαίτερα αν υπολογίσουμε ότι η οσμή στον άνθρωπο υποβαθμίστηκε πολύ για χάρη της έγχρωμης όρασης (4). Ίσως εδώ ο ρόλος ανήκει στο δερματικό μικροβίωμα. Τα αντισώματα -παράγωγα του HLA, διαπερνούν το δέρμα και καθορίζουν σε άλλους άλλο μικροβίωμα, άρα και άλλη διάσπαση των ουσιών της επιδερμίδας σε πτητικά παράγωγα αναγνωρίσιμα από το άλλο φύλο.

Τις μελέτες ακολούθησαν προσπάθειες επέμβασης στο γονιδίωμα και τότε ήρθαν οι πρώτες εκπλήξεις για το πόσο πολύπλοκο και πολυσύνδετο είναι το σύστημα και πόσο πιθανά τα παράλληλα και –ίσως- ανεπιθύμητα τα αποτελέσματα της αλλαγής. Φερ’ ειπείν ακόμη κι αν ξέρεις το γονίδιο της φαλάκρας, δεν μπορείς να ξέρεις τι θα συνεπιφέρει η προσπάθεια εξάλειψής του. Χαρακτηριστική είναι η περίπτωση του γονιδίου της μυοστατίνης. Οι ερευνητές ανακάλυψαν ότι το γονίδιο παρεμβαίνει και περιορίζει την ανάπτυξη των μυών στο ποντίκι, μόλις η μυϊκή του μάζα φτάσει ένα ορισμένο μέγεθος. Ανέπτυξαν λοιπόν μια γενεά ποντικών με εξάλειψη (knock out) του γονιδίου μυοστατίνης. Αυτά πράγματι, απέκτησαν τριπλάσια περίπου μυϊκή μάζα, αλλά μετά ήρθε η έκπληξη. Τα ποντίκια αυτά ήταν τόσο ήρεμα και υποχωρητικά, ώστε έπεφταν θύματα της επιθετικότητας των πολύ πιο μικρόσωμων κανονικών ποντικών. Κανείς δεν περίμενε την αλλαγή αυτή στην προσωπικότητα. Οι ερευνητές θεώρησαν ότι ήξεραν ακριβώς τι κάνει το γονίδιο της μυοστατίνης, αλλά ήταν αδύνατο να προβλεφθούν οι παράλληλες δράσεις του. Ίσως το άλλο γονίδιο ήταν γειτονικό, ίσως το γονίδιο της μυοστατίνης προκαλούσε ή εμπόδιζε την έκφραση ενός ή πολλών άλλων γονιδίων, ίσως τροποποιούσε τη δράση μιας ορμόνης ή του υποδοχέα της ή κάτι άλλο από τις χιλιάδες δράσεις που θα μπορούσε να συνδέουν τους δύο φαινοτύπους. Το γεγονός παρέμενε ότι η παράλληλη εκδήλωση ήρθε από μια τελείως διαφορετική λειτουργία και ήταν απρόβλεπτη και ανεξήγητη (2).

ΕΙΡΗΝΙΚΗ (;) ΣΥΝΥΠΑΡΞΗ

Μικρόβια, πρωτόζωα και ιοί, συχνά επιβιώνουν και αναπτύσσονται ταξιδεύοντας “δωρεάν” στο σώμα ανώτερων ζώων, ρυθμίζοντας όχι μόνο τη βιολογία, αλλά κάποτε και τη συμπεριφορά τους -και όχι πάντα προς αμοιβαίο όφελος.

Το ανθρώπινο μικροβίωμα είναι παράδειγμα αρμονικής συμβίωσης. Μικρόβια έχουμε στα σημεία επαφής με το περιβάλλον: δέρμα, στόμα, έντερο, κόλπος. Είναι πάρα πολλά, δέκα φορές περισσότερα από τα κύτταρα του σώματος και θεωρείται ότι με τις λειτουργίες και τα προϊόντα τους δεν συμμετέχουν απλώς, αλλά είναι εντελώς απαραίτητα για την καλή υγεία (έντερο), την άμυνα (δέρμα, στόμα), την ωρίμανση του ανοσοποιητικού (κόλπος). Υπάρχουν ενδείξεις ότι τα προϊόντα τους επηρεάζουν και τη συμπεριφορά μας με χαρακτηριστικό το παράδειγμα του τοξοπλάσματος (Τ).

Το (Τ) πολλαπλασιάζεται μόνο στο έντερο της γάτας αλλά μακροβιώνει μόνο στα τρωκτικά και τον άνθρωπο. Πως τα συνδυάζει όλα αυτά; Φωλιάζει εκλεκτικά στον αμυγδαλοειδή πυρήνα του υποθαλάμου του ποντικού όπου σχηματίζει κύστεις και παράγει ντοπαμίνη διεγείροντας το σύστημα ευφορίας. Ο ποντικός τώρα έλκεται σεξουαλικά (στην κυριολεξία.!) από τα εκκρίματα της γάτας -που πριν απέφευγε συστηματικά- με αποτέλεσμα να αυξάνουν πολύ οι πιθανότητες να βρεθεί κοντά της και να φαγωθεί, ξαναρχίζοντας έτσι τον κύκλο ζωής του παρασίτου.

Στον άνθρωπο το (Τ) δεν έχει τον ίδιο κύκλο εκτός αν μολυνθεί σαν έμβρυο, αλλιώς διάγει σε λανθάνουσα κατάσταση φωλιάζοντας σε πολλά όργανα. Δεν είναι βέβαιο πως επηρεάζει τη συμπεριφορά μας αλλά έχει δειχθεί ότι μόλυνση με (Τ) αυξάνει 4 φορές την πιθανότητα τροχαίου από υπερβολική ταχύτητα. Ισως η ντοπαμίνη του( Τ) βρίσκει το δρόμο της στο δικό μας αμυγδαλοειδή πυρήνα και μας κάνει να παίρνουμε ρίσκα που σε κανονικές συνθήκες θα αποφεύγαμε.

Υπάρχουν πάρα πολλά παραδείγματα συμβίωσης λιγότερο ή περισσότερο αρμονικής με τροποποίηση της συμπεριφοράς. Το οστρακόδερμο που κολλά στο καβούκι του κάβουρα και εκκρίνει οιστρογόνα, κάνει το αρσενικό καβούρι να σκάβει φωλιά για τα (ανύπαρκτα) αυγά του, φωλιά που χρησιμεύει για τα αυγά του “παρασίτου”. Η σφήκα μολύνει ένα είδος κάμπιας και την βάζει να προστατεύει τη φωλιά της. Αλλά και μορφές ζωής απλές όσο ένας ιός μπορούν να τροποποιήσουν τη συμπεριφορά ανώτερου ζώου προς το απόλυτο όφελός τους. Ο ιός της λύσσας διαδίδεται μολύνοντας τον εγκέφαλο και τους σιαλογόνους αδένες του θηλαστικού. Κάνει το ζώο επιθετικό για να δαγκώσει και να διασπείρει τον ιό, κι ας οδηγείται το θύμα στο θάνατο (8).

ΒΙΟΛΟΓΙΑ ΤΩΝ ΠΡΩΤΕΥΟΝΤΩΝ

Την τελευταία δεκαετία η μελέτη των συγγενικών μας πρωτευόντων άνοιξε ένα άλλο παράθυρο στους μηχανισμούς διαμόρφωσης του ψυχισμού και ιδιαίτερα στη γένεση των αισθημάτων. Αποδείχθηκε ότι αισθήματα όπως της αμοιβαιότητας, δικαιοσύνης, αλτρουϊσμού, συμπάθειας (ενσυναίσθησης) είναι βαθιά ριζωμένα στα θηλαστικά, εμφανίζονται κυριολεκτικά από την κούνια και είναι ανεξάρτητα από τη λογική και τη σκέψη. Πήραν την τελική τους μορφή στον άνθρωπο στη νεολιθική εποχή, στις μικρές κοινωνίες των κυνηγών-συλλεκτών και μας ακολουθούν ακέραιες στις σημερινές κοινωνίες με την τόση πολυπλοκότητα και οργάνωση (12).

Ο βιολόγος Frans De Waal έγινε διάσημος με τα πειράματά του για το αίσθημα δικαιοσύνης σε πιθήκους (9), που συχνά υπερισχύει κι από αυτό της επιβίωσης. Ο ίδιος αναφέρεται στην εν συναίσθηση σαν ικανότητα να μπαίνεις στη θέση του άλλου, να παίρνεις την προοπτική του και να βιώνεις τα συναισθήματά του σαν δικά σου. Χωρίς αυτήν δεν θα είχαμε καμιά αγωνία για τον ακροβάτη που ισορροπεί στο σκοινί και κανένα οίκτο για αυτόν που υποφέρει μπροστά μας. Χρησιμοποιεί μάλιστα τον παραλληλισμό της ματριόσκα για να το περιγράψει, της ρώσικης κούκλας που περιέχει άλλη, κι αυτή άλλη κούκλα, μέχρι το μικρό κουκλάκι του εσωτερικού. Όσο αφαιρείς τα περιτυλίγματα του πολιτισμού και της λογικής, φτάνεις στον αρχέγονο πυρήνα της συμπάθειας, αυτόν που μας κάνει να μορφάζουμε ασυναίσθητα, στον πόνο του διπλανού μας.

Όπου υπάρχει μηχανισμός υπάρχει και βλάβη του. Πάλι ο De Waal αναφέρει τη διαταραχή όπου το συναίσθημα είναι διαχωρισμένο από την ανάληψη προοπτικής σε ανθρώπους με ψυχοπαθολογική προσωπικότητα. Η θεωρία λέει πως πρόκειται για πάθηση που αρχίζει από τα πρώτα χρόνια της ζωής και βάζει τους ανθρώπους αυτούς από την αρχή σε λάθος τροχιά ανάπτυξης. Αν ένα κανονικό παιδί κάνει ένα μικρότερο να κλάψει, θα αισθανθεί άσχημα και το ίδιο. Μαθαίνει λοιπόν να το αποφεύγει. Τα κανονικά παιδιά μαθαίνουν γρήγορα ότι αν θέλεις να περνάς καλά, δεν είναι καλή ιδέα να κάνεις το σύντροφό σου στα παιχνίδια να υποφέρει. Με το χρόνο γίνονται προσεκτικά, συγκρατώντας τη δύναμή τους με τα μικρότερα, όπως ένα μεγαλόσωμο σκυλί όταν παίζει με ένα μικρότερο ή με ένα γατάκι. Το ψυχοπαθολογικό παιδί αντίθετα, είναι αδιάφορο στον πόνο του άλλου και ούτε τα δάκρυα, ούτε τίποτε άλλο θα το κάνει να υποχωρήσει. Το μόνο που φαίνεται να μαθαίνει είναι ότι το να πληγώνεις τους άλλους προσπορίζει οφέλη. Μήπως δεν είναι ο καλύτερος τρόπος να αποκτάς παιχνίδια ή να κερδίζεις σε αυτά; Η κατάληξη είναι ένας ενήλικας έτοιμος να τρομοκρατήσει ή να “μεταχειριστεί” τους άλλους χωρίς το παραμικρό αίσθημα ντροπής ή ενοχής. Αυτά τα “φίδια με κοστούμια” όπως τα ονόμασε ένας συγγραφέας, είναι ικανά να μιμηθούν όλες τις εκδηλώσεις της συμπάθειας, γιατί μπορούν να μπουν στην προοπτική του άλλου, χωρίς όμως να νοιώθουν το παραμικρό.! Αυτή ακριβώς η ιδιότητα τούς κάνει εξαιρετικά επικίνδυνους σε περιβάλλοντα που κυριαρχεί ο ανταγωνισμός, γιατί ανελίσσονται ως οι πιο αδίστακτοι και έτοιμοι να παίξουν όποιο ρόλο απαιτείται. Ο επίσκοπος Τερτούλλιος της Καρθαγένης των πρωτο-χριστιανικών χρόνων, αναφέρεται από το Mark Rowlands σαν πιθανότατα τέτοια προσωπικότητα, στο βιβλίο του “The Philosopher and the Wolf”. Ο “άγιος” αυτός πατέρας είχε μια μοναδική ιδέα για τον παράδεισο. Η κόλαση ήταν φυσικά ένας τόπος μαρτυρίου, ο παράδεισος όμως δεν ήταν παρά ένα μπαλκόνι από πάνω της, απ’ όπου οι ευσεβείς απολάμβαναν τα μαρτύρια και τις κραυγές των αμαρτωλών. Τέτοια οράματα αιώνιου μίσους και ευχαρίστησης από τον πόνο των άλλων, δεν είναι για τον καθένα μας.

Ο Αμερικανός στρατηγός Dave Grossman προσεγγίζει το θέμα της εν συναίσθησης από άλλη πλευρά. Στο βιβλίο του “On Killing” περιγράφει πόσο σπάνιο είναι το “φονικό ένστικτο” ανάμεσα στους άνδρες και πόσο δύσκολα και σε μικρό ποσοστό οι στρατιώτες δέχονται να πυροβολήσουν καταπάνω στον εχθρό (6). Αναφέρει χαρακτηριστικά ότι στο Β’ Παγκόσμιο πόλεμο, μόνο ο ένας στους πέντε Αμερικάνους στρατιώτες πυροβόλησαν στη μάχη. Οι άλλοι τέσσερις έδειξαν μεγάλη γενναιότητα κουβαλώντας πυρομαχικά κάτω από το πυρ, ή τραυματίες, μηνύματα κλπ. Οτιδήποτε εκτός από το να πυροβολήσουν τον αντίπαλο. Όσο για τον πόλεμο του Βιετνάμ, οι σφαίρες που ρίχτηκαν για κάθε σκοτωμένο Βιετκόγκ ήταν πάνω από 50.000.!

Ο Grossman αναφέρει χαρακτηριστικά τις φυλές της Νέας Γουινέας, που όταν εμπλέκονται σε πόλεμο -εξαιρετικοί τοξότες όλοι στο κυνήγι – αφαιρούν τα φτερά από τα βέλη τους για να κάνουν τη βολή ανακριβή και ξέρουν ότι το ίδιο θα κάνουν και οι αντίπαλοι. Το να σκοτώσεις η κτυπήσεις κάποιον από κοντά φαίνεται πως είναι μια τόσο τραυματική εμπειρία ώστε οι πόλεμοι να μοιάζουν σα μια τεράστια, σιωπηλή συνωμοσία στην αστοχία. Οι σημερινοί στρατοί το γνωρίζουν και γι’ αυτό προτιμούν τις βολές από μακριά, με κανόνια, αεροπλάνα ή drones όπου δεν υπάρχει άμεση γειτονία με τον άνθρωπο-στόχο και η εν συναίσθηση δεν έχει την ευκαιρία να παρεμβληθεί. Αλλιώς ο απλός στρατιώτης θα προσπαθήσει να αποφύγει με κάθε τρόπο το σκοτωμό εξ επαφής και θα το κάνει μόνο για να μη σκοτωθεί ο ίδιος. Έχει υπολογιστεί ότι μόνο το 1 με 2% των στρατιωτών ευθύνεται για το πλείστο των φονικών στη μάχη. Αυτοί πιθανότατα είναι οι άνθρωποι με τη χαμένη εν συναίσθηση και αντιστοιχούν στις ψυχοπαθολογικές προσωπικότητες που αναφέραμε πιο πάνω.

ΑΝΤΙ ΕΠΙΛΟΓΟΥ

Η ανθρώπινη φύση, οι προτιμήσεις, τα αισθήματα και πιθανότατα η προσωπικότητα, ή βούληση και οι επιλογές μας -που θεωρούμε “ελεύθερες” (5), καθορίζονται από το γονιδίωμά μας, αλλά και την ανάπτυξή μας, τις σχέσεις μας με τους άλλους κι ακόμη-ακόμη από τα μικρόβια και ίσως και τους ιούς που συνταξιδεύουν μαζί μας. Ο κάθε ένας από αυτούς -και ίσως πολλοί άλλοι παράγοντες άγνωστοι ακόμα- αποτελούν ανεξάρτητες πηγές επιρροής πάνω στη υγεία αλλά και τη συμπεριφορά μας, που μόλις τις δύο τελευταίες δεκαετίες αναγνωρίσαμε και μελετάμε σε βάθος. Η εξελικτική βιολογία, η νευροεπιστήμη, η ανθρωπολογία και η ιστορία έρχονται να ενωθούν στη μελέτη και ανάλυση του ψυχισμού και των αισθημάτων μας, σε βάθος και λεπτομέρειες ασύλληπτες μέχρι χθες. Οι δυνατότητες χειραγώγησης είναι ανάλογες με τις γνώσεις. Το πως θα χρησιμοπoιηθούν εξαρτάται από τους ανθρώπους στους οποίους παραδίδουμε τις μεγάλες μας κοινωνικές επιλογές. Κι αυτοί σε αρκετές περιπτώσεις είναι ψυχοπαθολογικές προσωπικότητες που πρέπει να μάθουμε να ξεχωρίζουμε και να αποφεύγουμε. Ο Arthur Clarke σε ένα μελλοντολογικό του διήγημα βάζει τους κυβερνήτες να επιλέγονται τυχαία από έναν υπολογιστή, από όσους είχαν τα κατάλληλα προσόντα. “Η ανθρωπότητα είχε επί τέλους καταλάβει”, έγραφε, “μετά από τόσα χρόνια πειραμάτων και αποτυχιών, ότι οι πιο ακατάλληλοι για την εξουσία είναι αυτοί που την ήθελαν περισσότερο”.

Προτεινόμενα διαβάσματα :

1. “Εισαγωγή στη φιλοσοφία”, Χ. Θεοδωρίδης, 1933
2. “Living with our genes”, των Dean Hammer & Peter Copland, 1999
3. “Age of Empathy: Nature’s Lessons for a Kinder Society”, Frans De Waal, 2012
4. “Our Inner Ape”, Frans De Waal, 2011
5. “Incognito: The Secret Lives of the Brain”, 2011. David Eagleman
6. “On Killing: The Psychological cost of learning to kill in War and Society”, Lt. Gen. Dave Grossman
7. “Principles of Hormone / Behavior Relations”, Donald Pfaffet al.
8. “R. Sapolsky: An Interview of free will- reference to toxoplasmosis”: https://www.youtube.com/watch?v=m3x3TMdkGdQ
9. Frans De Waal: Excerpts from TED talk on what happens when two monkeys were paid unequally. https://www.youtube.com/watch?v=meiU6TxysCg
10. “Guns, Germs & Steel”, 1997. Jarred Diamond
11. “The World Until Yesterday”, 2012. Jarred Diamond
12. “Sapiens” 2014. Y.N.Harari